Bindingsloos of bandeloos

Abstract

Aan deze kleine bundel ter gelegenheid van Carlo van Praags afscheid van het SCP hebben drie auteurs bijgedragen: Hans Boutellier, Paul de Beer en de jubilaris zelf. Twee van hen zitten aardig op één lijn. Zowel Boutellier als Van Praag signaleren dat onze samenleving in een morele crisis verkeert die zich, onder meer, uit in een sterke stijging van de criminaliteit sinds de jaren zestig. Beide auteurs wijzen op culturele veranderingen als verklaring hiervoor. Boutellier spreekt van fragmentering van de publieke moraal en van een individualisering die de coherentie van morele opvattingen doorbrak en van individuele motieven en drijfveren die een prominente plaats in onze cultuur hebben gekregen. Deze ontwikkeling hoeft niet uitsluitend negatief geduid te worden. Het individu werd bevrijd uit een vaak beknellende omgeving en - meer dan dat - aangemoedigd om het levensproject in eigen hand te nemen. Het resultaat van deze collectieve bevrijding is evenwel niet over de hele linie bemoedigend. Dezelfde burger die het ideaal van de individuele ontplooiing boven alles koestert, voelt zich bedreigd door de asociale koers die de zich ontplooiende medeburger nogal eens blijkt te kiezen.

Daarbij hoeven we volgens Van Praag niet alleen aan criminaliteit te denken, maar bijvoorbeeld ook aan de agressie waarmee dienstverleners als leraren, artsen, treinpersoneel en loketbeambten te kampen hebben. Van Praag ziet deze verschijnselen vooral als een indirect gevolg van de individualisering. De generaties die de laatste drie à vier decennia zijn grootgebracht, hebben te maken gehad met een permissieve opvoeding tegen een achtergrond van welvaart. De modale persoonlijkheid van onze dagen draagt daarvan de sporen. Meer dan vroeger verwachten mensen hun zin te krijgen.

De Beer laat zich in zijn beschouwing niet uit over het al dan niet bestaan van een morele crisis, maar hij plaatst vraagtekens bij het verschijnsel individualisering dat tot een dergelijke crisis zou hebben geleid. De individualisering die in de Sociale en Culturele Rapporten van het SCP een nogal prominente rol speelt, is volgens hem door het SCP nooit naar behoren aangetoond. Integendeel, het empirisch materiaal waarvan het SCP zich bedient, wijst eerder op het tegendeel. De heterogeniteit in bij de bevolking levende opvattingen is niet toegenomen en de vertrouwde achtergrondvariabelen, zoals geslacht, leeftijd, opleiding en welstand, blijken in de loop van de tijd aan verklaringskracht voor deze opvattingen te hebben gewonnen in plaats van verloren. Het is een prikkelende visie die voldoende discussiestof biedt voor een volgend symposium.

Daarvoor zal dan wel een andere aanleiding moeten worden gevonden.